5 dấu hiệu sớm giúp nhận biết rối loạn phát triển ở trẻ nhỏ

Từ 18 tháng đến 7 tuổi là giai đoạn vàng cho sự phát triển của trẻ.Đây cũng là thời điểm mà những khác biệt nhỏ trong hành vi, ngôn ngữ hay tương tác xã hội có thể là dấu hiệu sớm của rối loạn phát triển – nếu được phát hiện kịp thời, trẻ có thể cải thiện vượt bậc thông qua can thiệp sớm chuyên sâu.

Tại TP.HCM, nhiều phụ huynh đang tìm đến các trung tâm can thiệp sớm uy tín để được đánh giá và hỗ trợ cho con. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất vẫn là cha mẹ nhận ra sớm những dấu hiệu đầu tiên, bởi chính gia đình là người quan sát trẻ nhiều nhất.

Bài viết dưới đây sẽ giúp phụ huynh hiểu rõ:

• 5 dấu hiệu phổ biến nhất của rối loạn phát triển ở trẻ nhỏ
• Cách phân biệt giữa “trẻ phát triển chậm tạm thời” và “cảnh báo nguy cơ rối loạn phát triển”
• Khi nào nên đưa trẻ đi đánh giá chuyên sâu tại trung tâm can thiệp sớm ở TP.HCM
• Các bước hỗ trợ ban đầu để giúp con bắt nhịp tốt hơn với thế giới xung quanh

Dấu hiệu 1: Trẻ ít phản ứng khi được gọi tên

Một trong những dấu hiệu dễ nhận biết nhất ở trẻ có nguy cơ rối loạn phát triển là không phản ứng hoặc phản ứng rất yếu khi được gọi tên, đặc biệt sau 12-18 tháng tuổi.

Phụ huynh có thể nhận thấy:

• Trẻ không quay đầu lại khi người lớn gọi tên, dù âm lượng bình thường.
• Không phản ứng với âm thanh quen thuộc (tiếng bước chân cha mẹ, tiếng đồ chơi yêu thích).
• Thỉnh thoảng trẻ có vẻ “đang trong thế giới riêng”, khó thu hút sự chú ý.

Ở độ tuổi này, đa số trẻ bình thường đã có thể nhận ra giọng người quen, hướng ánh mắt về phía gọi mình, và thể hiện cảm xúc (mỉm cười, chạy lại).

👉 Nếu trẻ vẫn nghe được âm thanh lớn nhưng chưa biết đáp lại lời gọi, phụ huynh nên lưu ý đây không chỉ là chậm phản xạ, mà có thể là vấn đề về tương tác và chú ý xã hội – một yếu tố cốt lõi trong rối loạn phát triển.

Dấu hiệu 2: Trẻ chậm nói hoặc mất kỹ năng ngôn ngữ đã có

Ngôn ngữ là thước đo quan trọng phản ánh sự phát triển nhận thức và giao tiếp.Khi trẻ chậm nói, ít bắt chước âm thanh, hoặc đã biết nói vài từ nhưng sau đó lại im bặt, đây là tín hiệu đáng quan tâm.

Các biểu hiện thường gặp:

• Sau 18 tháng vẫn chưa nói được từ đơn có nghĩa (như “ba”, “mẹ”, “ăn”).
• Không bắt chước âm thanh hoặc lời nói của người lớn.
• Không dùng cử chỉ (chỉ trỏ, gật đầu, lắc đầu) để giao tiếp.
• Đã từng nói được vài từ nhưng bỗng mất dần khả năng này trong vài tháng.

Sự mất kỹ năng ngôn ngữ đã có là một trong những dấu hiệu sớm và rõ rệt nhất của rối loạn phổ tự kỷ hoặc chậm phát triển ngôn ngữ.Tuy nhiên, cũng cần loại trừ các nguyên nhân khác như vấn đề về thính giác hoặc môi trường ít tương tác.

Tại TP.HCM, các trung tâm can thiệp sớm thường khuyến nghị phụ huynh nên cho trẻ đánh giá ngôn ngữ toàn diện nếu sau 2 tuổi trẻ chưa có từ ghép, hoặc sau 3 tuổi vẫn chưa nói câu hai từ có nghĩa.

Dấu hiệu 3: Thiếu giao tiếp bằng mắt và kỹ năng xã hội

Giao tiếp bằng mắt là nền tảng cho mọi kết nối xã hội. Trẻ bình thường sẽ nhìn vào mắt người đối diện khi được nói chuyện, cười đáp lại, hoặc tìm ánh mắt cha mẹ để “xin phép” làm điều gì đó.

Ngược lại, trẻ có nguy cơ rối loạn phát triển thường:

• Tránh giao tiếp bằng mắt, nhìn lướt qua hoặc không tập trung khi người lớn nói.
• Ít cười đáp lại hoặc bày tỏ cảm xúc gắn kết (ôm, cười, chia sẻ).
• Không biết chia sẻ sự chú ý – ví dụ: không chỉ tay về phía đồ vật muốn khoe.
• Thường chơi một mình, không quan tâm đến trẻ khác.

Ở độ tuổi mầm non (2-5 tuổi), trẻ đã bắt đầu học cách chơi giả vờ, chia sẻ, thay phiên, nên nếu con vẫn chỉ thích sắp xếp đồ vật, xoay bánh xe, xem điện thoại một mình, cha mẹ cần chú ý.

Một số hiểu lầm thường gặp:

Nhiều phụ huynh nghĩ rằng con “chỉ nhút nhát” hoặc “chưa quen môi trường”.Tuy nhiên, nếu trạng thái này kéo dài trên 3-6 tháng và trẻ không có tiến triển khi được khuyến khích, cần đánh giá sớm bởi chuyên viên tâm lý – giáo dục để loại trừ nguy cơ rối loạn giao tiếp xã hội.

Dấu hiệu 4: Hành vi lặp đi lặp lại hoặc sở thích bất thường

Một trong những đặc điểm đặc trưng ở trẻ có rối loạn phát triển, đặc biệt trong phổ tự kỷ, là các hành vi lặp đi lặp lại hoặc những sở thích khác thường, cố định.

Những biểu hiện thường thấy:

• Trẻ xoay bánh xe, quay tròn, nhìn chằm chằm vào vật di chuyển (như quạt, đèn).
• Xếp đồ vật thành hàng, sắp theo màu hoặc kích thước, và không muốn bị thay đổi.
• Lặp đi lặp lại một hành động hoặc âm thanh (vỗ tay, lắc đầu, bật nhảy).
• Tức giận, hoảng loạn khi thói quen bị thay đổi (thay đường đi học, thay ly nước, đổi vị trí đồ vật).

Ở trẻ bình thường, những hành vi này có thể xuất hiện ngắn hạn trong quá trình khám phá thế giới, nhưng nếu kéo dài trên 2-3 tháng, cường độ mạnh và ảnh hưởng đến sinh hoạt, đây có thể là dấu hiệu của rối loạn phổ tự kỷ (ASD) hoặc rối loạn cảm giác.

Cách phụ huynh nhận biết sớm:

• Khi chơi, quan sát xem trẻ có đa dạng cách chơi hay chỉ lặp một kiểu duy nhất.
• Khi đồ vật bị di chuyển, trẻ có thích nghi bình thường hay phản ứng mạnh.
• Khi có người xen vào trò chơi, trẻ có chấp nhận hay tỏ ra khó chịu.

Nếu câu trả lời cho các tình huống trên là “khó chịu – phản đối”, phụ huynh nên lưu ý đây là dấu hiệu cảnh báo sớm, cần được chuyên viên đánh giá hành vi và cảm giác.

Gợi ý hình minh họa:Ảnh bé đang xếp xe đồ chơi thành hàng, tập trung cao độ, khuôn mặt nghiêm túc – thể hiện hành vi lặp.

Dấu hiệu 5: Vấn đề về cảm giác hoặc vận động tinh

Rối loạn phát triển thường đi kèm vấn đề về xử lý cảm giác (sensory processing) hoặc vận động tinh (fine motor skills).Trẻ có thể quá nhạy cảm hoặc ít phản ứng với kích thích từ môi trường xung quanh.

Các biểu hiện phụ huynh dễ thấy:

• Bịt tai, bịt mắt khi nghe tiếng ồn hoặc ánh sáng mạnh.
• Không nhận ra đau khi té ngã, hoặc ngược lại quá nhạy với chạm nhẹ.
• Khó phối hợp tay – mắt: cầm muỗng, cài cúc áo, xếp khối gặp khó khăn.
• Không thích chạm vào cát, nước, đất, hoặc chỉ muốn chạm vào một loại chất liệu nhất định.

Những phản ứng cảm giác này có thể khiến trẻ hạn chế trải nghiệm và khó tham gia hoạt động học – chơi cùng bạn bè.Khi đó, can thiệp bằng trị liệu cảm giác (SI) hoặc trị liệu vận động (OT) sẽ giúp trẻ điều hòa phản ứng và phát triển kỹ năng tinh tế hơn.

Gợi ý hình minh họa:Ảnh bé bịt tai trước tiếng ồn, hoặc bé đang tập cầm bút với chuyên viên trị liệu hỗ trợ.

Nguyên nhân tiềm ẩn & tầm quan trọng của đánh giá sớm

1. Nguyên nhân tiềm ẩn

Các rối loạn phát triển ở trẻ nhỏ thường có yếu tố đa nguyên nhân – không phải do một nguyên nhân duy nhất.Các nghiên cứu cho thấy có thể liên quan đến:

• Di truyền: Trong gia đình có người từng mắc rối loạn phổ tự kỷ, chậm phát triển hoặc ADHD.
• Yếu tố thần kinh: Bất thường trong cấu trúc não, kết nối vùng giao tiếp và cảm xúc.
• Ảnh hưởng môi trường: Thiếu tương tác ngôn ngữ, sử dụng thiết bị điện tử quá sớm, môi trường học tập đơn điệu.
• Thai kỳ & sinh nở: Thiếu oxy, sinh non, cân nặng thấp, nhiễm khuẩn thần kinh.

Không có yếu tố nào đảm bảo 100% trẻ sẽ bị rối loạn, nhưng khi nhiều yếu tố cùng xuất hiện, nguy cơ sẽ tăng cao.

2. Tại sao cần đánh giá sớm?

Rối loạn phát triển không thể tự biến mất, nhưng phát hiện và can thiệp sớm có thể giúp trẻ phát triển vượt bậc.Các nghiên cứu chỉ ra rằng:

• Can thiệp trước 3 tuổi giúp tăng 70% khả năng giao tiếp và tự lập so với can thiệp muộn.
• Trẻ được hỗ trợ sớm thường có khả năng hòa nhập trường học cao hơn.

Tại TP.HCM, nhiều trung tâm can thiệp sớm (trong đó có Mảnh Ghép Nhỏ) đang áp dụng quy trình đánh giá chuyên sâu để nhận diện rối loạn phát triển ở trẻ nhỏ.Phụ huynh có thể đặt lịch đánh giá sàng lọc khi nhận thấy trẻ có từ 2-3 dấu hiệu nêu trên.

Can thiệp sớm tại TP.HCM – cơ hội vàng cho trẻ phát triển

TP.HCM là một trong những địa phương có hệ thống dịch vụ can thiệp sớm đa dạng và phát triển nhất cả nước, giúp phụ huynh dễ dàng tiếp cận hỗ trợ chuyên sâu cho con.Các trung tâm can thiệp sớm hiện nay không chỉ tập trung vào việc dạy kỹ năng cho trẻ mà còn hướng dẫn cha mẹ đồng hành trong suốt quá trình phát triển.

1. Mục tiêu của can thiệp sớm

• Phát triển 5 lĩnh vực chính: nhận thức – ngôn ngữ – cảm xúc – vận động – kỹ năng xã hội.
• Tăng khả năng tự lập và hòa nhập học đường.
• Giảm khoảng cách phát triển giữa trẻ rối loạn và trẻ bình thường.
• Hỗ trợ phụ huynh xây dựng môi trường giáo dục tích cực tại nhà.

2. Các phương pháp can thiệp phổ biến tại TP.HCM

• ABA (Applied Behavior Analysis): phân tích hành vi ứng dụng, giúp trẻ học kỹ năng mới và giảm hành vi không phù hợp.
• PECS (Picture Exchange Communication System): giúp trẻ chưa nói vẫn có thể giao tiếp bằng hình ảnh.
• TEACCH: phát triển khả năng tự lập thông qua cấu trúc môi trường học tập rõ ràng.
• Trị liệu cảm giác (SI) và Hoạt động trị liệu (OT): hỗ trợ xử lý cảm giác, tăng khả năng phối hợp tay-mắt.
• Ngôn ngữ trị liệu: cải thiện phát âm, hiểu lời nói và kỹ năng hội thoại.
• Tâm vận động (Psychomotricity): giúp trẻ phát triển nhận thức và cảm xúc thông qua vận động có ý nghĩa.

Mỗi trẻ là một cá thể duy nhất, nên các chuyên viên tại trung tâm sẽ thiết kế chương trình cá nhân hóa (IEP) dựa trên kết quả đánh giá, độ tuổi và khả năng riêng.

3. Vai trò của gia đình trong can thiệp

Không ai hiểu con bằng cha mẹ. Khi phụ huynh được huấn luyện và tham gia vào quá trình trị liệu:

• Trẻ tiến bộ nhanh hơn vì được củng cố kỹ năng mỗi ngày tại nhà.
• Phụ huynh hiểu được hành vi của con, giảm căng thẳng, lo lắng.
• Gia đình và chuyên viên phối hợp thống nhất mục tiêu, tạo hiệu quả bền vững.

Một giờ trị liệu tại trung tâm là quan trọng, nhưng 23 giờ còn lại trong ngày của trẻ bên cha mẹ mới quyết định tiến trình phát triển.

Kết luận & lời khuyên cho phụ huynh

1. Tóm tắt 5 dấu hiệu cha mẹ cần ghi nhớ:

1️⃣ Ít phản ứng khi được gọi tên2️⃣ Chậm nói hoặc mất kỹ năng ngôn ngữ3️⃣ Thiếu giao tiếp bằng mắt, kỹ năng xã hội kém4️⃣ Hành vi lặp đi lặp lại, sở thích bất thường5️⃣ Vấn đề về cảm giác hoặc vận động tinh

Nếu trẻ có từ 2 dấu hiệu trở lên kéo dài trên 3 tháng, phụ huynh nên liên hệ trung tâm can thiệp sớm tại TP.HCM để được đánh giá chuyên sâu.

2. Những việc cha mẹ có thể làm ngay:

• Hạn chế thời gian trẻ tiếp xúc thiết bị điện tử.
• Dành thời gian tương tác, nói chuyện, đọc sách, chơi cùng con mỗi ngày.
• Khuyến khích trẻ bắt chước hành động và giao tiếp mắt bằng cách chơi trò “ú òa”, “nói theo”, “chỉ đồ vật”.
• Ghi chép quan sát hàng tuần để chia sẻ với chuyên viên khi đi đánh giá.

3. Đừng chờ đợi “tự khắc sẽ ổn”

Nhiều cha mẹ chần chừ vì sợ dán nhãn cho con.Nhưng thực tế, can thiệp sớm không làm con trở nên khác biệt hơn – mà giúp con phát huy tối đa khả năng của mình.Càng sớm được hỗ trợ, trẻ càng có cơ hội học cách giao tiếp, thích nghi và hạnh phúc trong môi trường xã hội.

🌱 Lời khuyên cuối cùng

Nếu bạn đang ở TP.HCM và nhận thấy con có những biểu hiện kể trên, hãy chủ động tìm hiểu và đặt lịch đánh giá sớm.Việc đánh giá đúng và kịp thời là bước khởi đầu để con nhận được chương trình hỗ trợ phù hợp, tránh bỏ lỡ “thời kỳ vàng” phát triển.

🎯 CTA nhẹ nhàng – Hành động gợi ý

🌿 Tại Mảnh Ghép Nhỏ, đội ngũ chuyên viên tâm lý – giáo dục và giáo viên chuyên biệt sẵn sàng đồng hành cùng gia đình trong hành trình phát triển của con.📅 Đặt lịch đánh giá phát triển miễn phí tại TP.HCM ngay hôm nay để hiểu con hơn và bắt đầu hành trình can thiệp sớm đúng hướng.

🧠 Thông tin chuyên gia tư vấn

Bài viết được tham vấn chuyên môn bởi:ThS. Nguyễn Anh Minh – Chuyên viên tâm lý – giáo dục đặc biệt, thành viên nhóm chuyên môn Mảnh Ghép Nhỏ – Trung tâm can thiệp sớm & hỗ trợ phát triển trẻ em tại TP.HCM.