Tăng động giảm chú ý ở trẻ là gì?

Con bạn có thường xuyên chạy nhảy không ngừng? Bé có gặp khó khăn khi tập trung vào một nhiệm vụ, dễ dàng bị phân tâm, hay thường xuyên ngắt lời người khác? Nếu câu trả lời là có, có thể bạn đã từng nghe đến cụm từ “Tăng động giảm chú ý”. Nhưng tăng động giảm chú ý ở trẻ là gì?

Đây là một trong những rối loạn phát triển thần kinh phổ biến nhất ở trẻ em, nhưng cũng là một trong những chủ đề gây nhiều hiểu lầm nhất. Nhiều người vẫn lầm tưởng đây chỉ là biểu hiện của một đứa trẻ “nghịch ngợm” hay “không vâng lời”. Tuy nhiên, Rối loạn Tăng động Giảm chú ý (ADHD – Attention Deficit Hyperactivity Disorder) là một tình trạng y tế thực sự, có nguồn gốc từ sinh học thần kinh và cần được thấu hiểu, can thiệp đúng cách.

Bài viết này sẽ cung cấp cho bạn một cái nhìn toàn diện từ A-Z: từ định nghĩa, dấu hiệu nhận biết, nguyên nhân, cho đến các phương pháp chẩn đoán và chiến lược can thiệp hiệu quả nhất, giúp cha mẹ đồng hành cùng con vượt qua mọi thách thức.

Tăng động giảm chú ý (ADHD) ở trẻ là gì?

Rối loạn tăng động Giảm chú ý ở trẻ (ADHD) là một rối loạn phát triển thần kinh ảnh hưởng đến cách não bộ tổ chức, lập kế hoạch và điều chỉnh hành vi. Tình trạng này đặc trưng bởi các kiểu hành vi dai dẳng và ảnh hưởng lớn đến hoạt động hàng ngày, bao gồm: Giảm chú ý, Tăng động, và Bốc đồng (Hấp tấp).

Điều quan trọng cần nhấn mạnh: ADHD không phải là lỗi của cha mẹ hay do con bạn “cố tình” hư. Đây là một sự khác biệt trong cấu trúc và chức năng của não bộ, đặc biệt là ở các vùng kiểm soát sự chú ý, điều hành và kiểm soát xung động.

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), ADHD ảnh hưởng đến khoảng 9.8% trẻ em trong độ tuổi 3-17. Tại Việt Nam, các nghiên cứu cũng cho thấy tỷ lệ này đang ngày càng được quan tâm và ghi nhận nhiều hơn.

Phân biệt ADHD với sự hiếu động thông thường

Mọi đứa trẻ đều có lúc hiếu động, thiếu tập trung hoặc bốc đồng. Đây là một phần bình thường của quá trình phát triển. Vậy, làm thế nào để phân biệt?

Sự khác biệt nằm ở Mức độ, Tần suất và Môi trường:

• Trẻ hiếu động bình thường: Có thể chạy nhảy nhiều ở công viên nhưng vẫn có thể ngồi yên khi xem phim hoạt hình yêu thích hoặc nghe kể chuyện.
• Trẻ bị ADHD: Các triệu chứng xuất hiện ở mọi lúc, mọi nơi (ở nhà, ở trường, khi đi chơi). Chúng cản trở nghiêm trọng đến khả năng học tập, kết bạn và sinh hoạt hàng ngày. Các triệu chứng này thường kéo dài trên 6 tháng.

Ba dạng/thể chính của ADHD ở trẻ

Theo cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần (DSM-5) của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ, ADHD được chia thành ba dạng chính, dựa trên nhóm triệu chứng nổi bật nhất:

Dạng 1: Giảm chú ý là chủ yếu (ADHD-I)

Đây là dạng thường bị “bỏ quên”, đặc biệt là ở các bé gái. Trẻ thuộc nhóm này không nhất thiết phải tăng động. Thay vào đó, chúng có vẻ “lơ đãng”, “mơ mộng” và thường bị nhận xét là “lười biếng” hoặc “thiếu động lực”.

Triệu chứng: Khó duy trì sự tập trung, dễ dàng bị phân tâm bởi các kích thích bên ngoài (tiếng động nhỏ, hình ảnh), hay quên (quên làm bài tập, quên đồ đạc), gặp khó khăn trong việc tổ chức công việc, và thường né tránh các nhiệm vụ đòi hỏi sự tập trung kéo dài.

Dạng 2: Tăng động – Bốc đồng là chủ yếu (ADHD-HI)

Đây là hình ảnh “kinh điển” mà mọi người thường nghĩ đến khi nói về ADHD. Trẻ dường như không thể ngồi yên, luôn “chạy bằng động cơ”.

Triệu chứng:

• Tăng động: Luôn ngọ nguậy chân tay, rời khỏi chỗ ngồi trong lớp, chạy nhảy hoặc leo trèo quá mức, khó khăn khi chơi yên tĩnh.
• Bốc đồng: Nói leo, buột miệng trả lời trước khi câu hỏi kết thúc, khó khăn khi chờ đến lượt, thường xuyên xen vào cuộc trò chuyện hoặc trò chơi của người khác.

Dạng 3: Dạng kết hợp (ADHD-C)

Đây là dạng phổ biến nhất. Trẻ ở dạng này có biểu hiện của cả hai nhóm triệu chứng giảm chú ý và tăng động – bốc đồng một cách rõ rệt.

Dấu hiệu và Triệu chứng: Nhận biết sớm ADHD

Việc nhận biết sớm các dấu hiệu là vô cùng quan trọng. Dưới đây là các triệu chứng chi tiết theo từng nhóm. Để được chẩn đoán, trẻ (dưới 17 tuổi) cần có ít nhất 6 triệu chứng trong một nhóm, kéo dài ít nhất 6 tháng và gây ảnh hưởng rõ rệt đến cuộc sống.

Nhóm triệu chứng Giảm chú ý (Inattention)

• Hay mắc lỗi bất cẩn: Thường bỏ sót chi tiết, làm bài tập cẩu thả.
• Khó duy trì sự chú ý: Dễ dàng “lạc trôi” suy nghĩ khi đang làm bài, nghe giảng hoặc thậm chí là khi nói chuyện.
• Dường như không lắng nghe: Ngay cả khi được gọi tên trực tiếp, trẻ vẫn có vẻ không tiếp thu thông tin.
• Không thể hoàn thành nhiệm vụ: Bắt đầu công việc rất hăng hái nhưng nhanh chóng bỏ dở (ví dụ: bắt đầu dọn phòng nhưng lại chuyển qua chơi đồ chơi).
• Khó khăn trong việc tổ chức: Phòng ốc bừa bộn, bàn học lộn xộn, không biết cách quản lý thời gian, hay trễ hẹn.
• Né tránh các nhiệm vụ đòi hỏi tư duy: Không thích hoặc né tránh làm bài tập về nhà, đọc sách.
• Thường xuyên làm mất đồ: Hay làm mất bút, sách vở, chìa khóa, dụng cụ học tập.
• Dễ bị phân tâm: Bị thu hút bởi bất kỳ kích thích không liên quan nào (tiếng chim hót, tiếng xe cộ).
• Hay quên trong các hoạt động hàng ngày: Quên đánh răng, quên lịch học, quên lời dặn của cha mẹ.

Nhóm triệu chứng Tăng động giảm chú ý ở trẻ

• Ngọ nguậy liên tục: Không thể giữ yên tay chân, liên tục cựa quậy trên ghế.
• Rời khỏi chỗ ngồi: Thường xuyên tự ý đứng dậy đi lại trong lớp học hoặc trong các tình huống cần ngồi yên (như bữa ăn).
• Chạy nhảy hoặc leo trèo quá mức: Thích leo trèo ở những nơi không phù hợp.
• Khó khăn khi chơi yên tĩnh: Không thể tham gia các hoạt động tĩnh như tô màu, đọc sách một cách trật tự.
• Luôn trong trạng thái “bận rộn”: Giống như được “gắn động cơ”, luôn di chuyển.
• Nói quá nhiều: Nói không ngừng, nói rất nhanh.

Nhóm triệu chứng Bốc đồng (Impulsivity)

• Buột miệng trả lời: Trả lời trước khi người khác hỏi xong.
• Khó khăn khi chờ đợi: Rất ghét phải xếp hàng, không thể chờ đến lượt mình trong trò chơi.
• Ngắt lời hoặc xen ngang: Thường xuyên xen vào cuộc trò chuyện, trò chơi của người khác mà không được phép.

Nguyên nhân gây Tăng động giảm chú ý ở trẻ

Trái ngược với những quan niệm sai lầm rằng ADHD là do “ăn quá nhiều đường“, “nghiện game” hay “cha mẹ không biết dạy con“, khoa học đã chứng minh ADHD có nguồn gốc sinh học rõ rệt.

Yếu tố Di truyền

Đây được xem là yếu tố nguy cơ lớn nhất. ADHD có tính di truyền cao. Nếu cha mẹ hoặc anh chị em ruột bị ADHD, khả năng đứa trẻ cũng mắc rối loạn này sẽ cao hơn nhiều so với dân số chung.

Yếu tố Sinh học Thần kinh

• Cấu trúc não: Các nghiên cứu hình ảnh não bộ cho thấy trẻ bị ADHD có thể có sự khác biệt về kích thước hoặc sự phát triển chậm hơn ở một số vùng não quan trọng (như thùy trán), vốn chịu trách nhiệm cho việc lập kế hoạch, kiểm soát chú ý và ra quyết định.
• Chất dẫn truyền thần kinh: Sự mất cân bằng của các chất hóa học trong não, đặc biệt là Dopamine và Norepinephrine, đóng vai trò then chốt. Những chất này giúp truyền tín hiệu giữa các tế bào não và rất quan trọng cho sự tập trung và kiểm soát xung động.

Các yếu tố Môi trường

Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ mắc ADHD, bao gồm:

• Mẹ sử dụng rượu, bia, hút thuốc lá trong khi mang thai.
• Trẻ sinh non hoặc nhẹ cân.
• Tiếp xúc với các chất độc hại (như chì) từ môi trường.
• Chấn thương não.

Hậu quả nếu trẻ không được can thiệp kịp thời

Nếu không được phát hiện và hỗ trợ đúng cách, “tăng động giảm chú ý ở trẻ” có thể gây ra những hậu quả lâu dài và nghiêm trọng, ảnh hưởng đến mọi mặt của cuộc sống:

• Học tập: Trẻ gặp khó khăn trong việc tiếp thu kiến thức, điểm số kém, thường bị la mắng, dẫn đến chán học, thậm chí bỏ học.
• Mối quan hệ: Tính bốc đồng và hiếu động quá mức khiến trẻ khó kết bạn. Trẻ có thể bị bạn bè xa lánh, cô lập. Mối quan hệ với cha mẹ và thầy cô cũng thường xuyên căng thẳng.
• Sức khỏe tinh thần: Trẻ bị ADHD có nguy cơ cao hơn mắc các rối loạn đồng diễn như rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn thách thức chống đối (ODD) do liên tục thất bại và bị chỉ trích.
• Hành vi rủi ro (khi lớn lên): Tăng nguy cơ lạm dụng chất kích thích, lái xe nguy hiểm, và gặp các vấn đề về pháp luật ở tuổi vị thành niên.

Quy trình Chẩn đoán ADHD: Tìm kiếm sự giúp đỡ ở đâu?

Nếu bạn nghi ngờ con mình có dấu hiệu tăng động giảm chú ý, điều quan trọng là phải tìm đến các chuyên gia. Không có một xét nghiệm máu hay chụp chiếu nào có thể khẳng định “chắc chắn” trẻ bị ADHD. Việc chẩn đoán là một quá trình đánh giá toàn diện.

Quy trình chẩn đoán bao gồm:

• Khám sức khỏe tổng quát: Để loại trừ các nguyên nhân thể chất khác có thể gây ra triệu chứng tương tự (ví dụ: các vấn đề về tuyến giáp, thính giác, thị lực, hoặc rối loạn giấc ngủ).
• Phỏng vấn lâm sàng (Cha mẹ và trẻ): Bác sĩ sẽ hỏi chi tiết về tiền sử bệnh, quá trình phát triển của trẻ, và các hành vi cụ thể.
• Thu thập thông tin đa chiều: Đây là bước cực kỳ quan trọng. Bác sĩ sẽ yêu cầu cha mẹ và giáo viên điền vào các thang đo, bảng hỏi chuẩn hóa (như thang Vanderbilt, Conners) để đánh giá hành vi của trẻ ở các môi trường khác nhau.
• Đánh giá tâm lý: Có thể bao gồm các bài kiểm tra nhận thức, trí tuệ (IQ) và khả năng tập trung để loại trừ các rối loạn học tập khác (như chứng khó đọc).

Vai trò của Cha mẹ: Đồng hành cùng con

Nuôi dạy một đứa trẻ bị ADHD là một hành trình đầy thử thách nhưng cũng vô cùng ý nghĩa. Tình yêu thương và sự kiên nhẫn của bạn chính là “liều thuốc” quan trọng nhất.

Thay đổi góc nhìn: Chấp nhận và Thấu hiểu

Trước hết, hãy chấp nhận rằng con bạn không “hư”, con bạn đang “vật lộn”. Hãy nhìn vào điểm mạnh của bé. Trẻ ADHD thường rất sáng tạo, giàu năng lượng, thông minh và có khiếu hài hước tuyệt vời.

Thiết lập Cấu trúc là Chìa khóa

Trẻ ADHD phát triển tốt nhất trong môi trường có trật tự, kỷ luật và có thể dự đoán được.

• Thời gian biểu rõ ràng: Dán một bảng thời gian biểu lớn ở nơi dễ thấy (thời gian thức dậy, ăn sáng, làm bài, chơi, đi ngủ).
• Giữ nhà cửa ngăn nắp: Tạo cho mỗi đồ vật một vị trí cố định (hộp đựng đồ chơi, móc treo cặp sách).
• Sử dụng công cụ hỗ trợ: Đồng hồ báo thức, giấy nhớ, danh sách công việc (checklist).

Giao tiếp hiệu quả

• Thu hút sự chú ý: Trước khi nói, hãy đảm bảo bạn có sự chú ý của con (gọi tên, tiếp xúc mắt, chạm nhẹ vào vai).
• Ngắn gọn và Trực tiếp: Tránh các mệnh lệnh dài dòng, phức tạp. Thay vì “Con lên phòng dọn dẹp đồ chơi, cất sách vở rồi xuống ăn cơm”, hãy chia nhỏ: “Bây giờ con lên phòng cất đồ chơi vào giỏ”. Sau khi con làm xong, mới giao nhiệm vụ tiếp theo.
• Biến mệnh lệnh thành lời đề nghị hoặc thử thách: “Mẹ con mình thi xem ai dọn bàn nhanh hơn nhé!”

Dinh dưỡng và Lối sống

Mặc dù chế độ ăn không gây ra ADHD, nhưng nó có thể ảnh hưởng đến triệu chứng.

Nên ăn gì:

• Thực phẩm giàu Protein (thịt, cá, trứng, các loại hạt): Giúp não sản xuất chất dẫn truyền thần kinh, cải thiện sự tỉnh táo.
• Carbohydrate phức (ngũ cốc nguyên hạt, rau củ): Giải phóng năng lượng từ từ, ổn định.
• Omega-3 (cá hồi, cá ngừ, quả óc chó): Rất quan trọng cho sức khỏe não bộ.

Nên hạn chế:

• Đường đơn và Đồ ngọt: Có thể gây ra sự tăng vọt năng lượng rồi sụt giảm nhanh chóng, làm triệu chứng tệ hơn.
• Chất tạo màu nhân tạo: Một số nghiên cứu cho thấy mối liên hệ giữa chất tạo màu (đặc biệt là màu đỏ, vàng) và sự hiếu động ở một số trẻ nhạy cảm.

Giấc ngủ: Thiếu ngủ làm các triệu chứng ADHD trở nên tồi tệ hơn. Đảm bảo trẻ ngủ đủ giấc và có một thói quen đi ngủ nhất quán.

Hoạt động thể chất: Vận động là “cứu cánh” tuyệt vời. Cho trẻ chơi thể thao, chạy nhảy ngoài trời để giải phóng năng lượng dư thừa và tăng cường Dopamine một cách tự nhiên.

Kết luận

Tăng động giảm chú ý ở trẻ là gì? – Đó là một thách thức về thần kinh, không phải là một khiếm khuyết về tính cách. Việc hiểu đúng bản chất của ADHD là bước đầu tiên và quan trọng nhất để giúp đỡ con.

Hành trình này đòi hỏi sự kiên nhẫn, kiến thức và một tình yêu thương vô điều kiện. Con bạn cần bạn là một người đồng minh, một người biện hộ và là huấn luyện viên kiên trì nhất. Với sự hỗ trợ đúng đắn từ gia đình, nhà trường và các chuyên gia, mọi đứa trẻ bị ADHD đều có thể học cách quản lý các triệu chứng và vươn tới một cuộc sống thành công, hạnh phúc.

Tại trung tâm can thiệp Mảnh Ghép Nhỏ, đội ngũ chuyên viên tâm lý – giáo dục và giáo viên chuyên biệt sẵn sàng đồng hành cùng gia đình trong hành trình phát triển của con. Đặt lịch đánh giá phát triển miễn phí tại TP.HCM ngay hôm nay để hiểu con hơn và bắt đầu hành trình can thiệp sớm đúng hướng.