Trẻ mấy tháng biết nói? Khi nào trẻ chậm nói?

Tiếng gọi “ba”, “mẹ” đầu tiên của con là một trong những khoảnh khắc kỳ diệu và được mong chờ nhất trong hành trình làm cha mẹ. Nhưng trước khi âm thanh thiêng liêng đó vang lên, là cả một quá trình phát triển ngôn ngữ phức tạp. Nỗi băn khoăn trẻ mấy tháng biết nói? và khi nào trẻ chậm nói? là mối quan tâm hàng đầu của hầu hết các gia đình.

Mỗi đứa trẻ là một cá thể riêng biệt và phát triển theo tốc độ của riêng mình. Tuy nhiên, việc hiểu rõ các mốc phát triển ngôn ngữ chuẩn sẽ giúp cha mẹ đồng hành cùng con tốt hơn, nhận biết sớm các dấu hiệu bất thường và có phương án can thiệp kịp thời. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích toàn bộ hành trình ngôn ngữ của trẻ, từ những âm thanh bập bẹ đầu tiên đến khi có thể trò chuyện, đồng thời chỉ rõ những “cờ đỏ” (red flags) về chậm nói mà cha mẹ không thể bỏ qua.

Nền móng ngôn ngữ: Trẻ giao tiếp thế nào trước khi biết nói?

Trước khi trẻ nói được từ đầu tiên, chúng đã và đang giao tiếp không ngừng. Quá trình học nói không bắt đầu từ lúc trẻ 1 tuổi, mà ngay từ khi vừa lọt lòng. Đây được gọi là giai đoạn tiền ngôn ngữ, nền tảng cho mọi kỹ năng về sau.

Giai đoạn 0 – 3 tháng: Tiếng khóc và Âm thanh “Gù Gù”

• Tiếng khóc là ngôn ngữ đầu tiên: Trẻ sơ sinh dùng tiếng khóc để “nói” cho bạn biết mọi nhu cầu: con đói, con mệt, con ướt tã, hay con cần được ôm ấp. Dần dần, cha mẹ tinh ý có thể phân biệt được các kiểu khóc khác nhau.
• Phản ứng với âm thanh: Trẻ sẽ giật mình trước tiếng động lớn, quay đầu về phía có giọng nói của mẹ hoặc người thân quen.
• Âm thanh “Gù Gù” (Cooing): Vào khoảng 2-3 tháng, trẻ bắt đầu tạo ra những âm thanh “a…”, “u…”, “ơ…” dễ chịu. Đây là những dấu hiệu đầu tiên của việc trẻ đang khám phá và kiểm soát dây thanh âm của mình.

Giai đoạn 4 – 6 tháng: Bập bẹ và Khám phá giọng nói

• Bập bẹ (Babbling): Đây là một bước tiến lớn. Trẻ bắt đầu ghép các phụ âm và nguyên âm lại, tạo ra các chuỗi âm thanh như “ba-ba”, “ma-ma”, “da-da”.
• Lưu ý: Giai đoạn này, “ba-ba” hay “ma-ma” thường chưa có ý nghĩa cụ thể (trẻ chưa hiểu đó là “bố” hay “mẹ”) mà chỉ là sự lặp lại âm thanh trẻ thấy thú vị.
• Điều chỉnh giọng điệu: Trẻ bắt đầu “chơi đùa” với giọng nói của mình, thay đổi âm lượng (thì thầm, hét lên) và cao độ.
• Giao tiếp bằng mắt: Trẻ nhìn chăm chú vào miệng bạn khi bạn nói chuyện, cố gắng bắt chước các chuyển động.

Trẻ mấy tháng biết nói? Giải mã các mốc phát triển ngôn ngữ quan trọng

Đây là câu hỏi trọng tâm. “Biết nói” có thể được hiểu theo nhiều cấp độ: từ việc nói từ đơn đầu tiên đến việc nói thành câu hoàn chỉnh. Dưới đây là lộ trình phát triển ngôn ngữ chi tiết mà cha mẹ có thể tham khảo.

Giai đoạn 7 – 12 tháng: Từ bập bẹ đến “từ” đầu tiên

Giai đoạn này chứng kiến sự phát triển vượt bậc về khả năng hiểu ngôn ngữ (ngôn ngữ tiếp nhận) của trẻ, thường đi trước khả năng nói (ngôn ngữ diễn đạt).

Hiểu ngôn ngữ:

• Trẻ bắt đầu nhận ra tên của mình và quay lại khi được gọi.
• Hiểu các từ đơn giản và quen thuộc như “không”, “bye-bye”, “mẹ”, “bố”.
• Phản ứng với các mệnh lệnh đơn giản kèm cử chỉ, ví dụ: “giơ tay lên” (khi bạn giơ tay), hoặc “lại đây” (khi bạn vẫy tay).

Phát triển lời nói:

• Khoảng 9-10 tháng: Tiếng bập bẹ trở nên phức tạp hơn, có giai điệu giống như một cuộc trò chuyện (Jargon babbling).
• Khoảng 10-12 tháng: Hầu hết trẻ bắt đầu nói những từ đơn đầu tiên có ý nghĩa. Đây chính là câu trả lời phổ biến nhất cho câu hỏi “trẻ mấy tháng biết nói”. Trẻ sẽ nói “mẹ”, “ba”, “bà” và hiểu rõ mình đang gọi ai, hoặc nói “mem mem” khi muốn ăn.

Cột mốc 12 tháng: Trẻ thường nói được 1-3 từ đơn có ý nghĩa (không tính “ba-ba”, “ma-ma” vô nghĩa), hiểu và làm theo lệnh đơn giản (có kèm cử chỉ), và biết dùng cử chỉ để giao tiếp (vẫy tay, chỉ trỏ).

Giai đoạn 12 – 18 tháng (Trẻ 1 tuổi): Bùng nổ từ vựng đơn

• Vốn từ vựng: Phát triển chậm nhưng chắc. Đến 18 tháng, trẻ có thể có vốn từ khoảng 10-20 từ đơn (hoặc nhiều hơn). Trẻ học từ mới mỗi tuần.
• Chỉ trỏ: Đây là kỹ năng cực kỳ quan trọng. Trẻ sẽ chỉ vào thứ mình muốn và cố gắng gọi tên nó, hoặc chỉ vào một vật khi bạn hỏi “Con chó đâu?”.
• Hiểu mệnh lệnh: Trẻ bắt đầu hiểu các mệnh lệnh đơn giản mà không cần cử chỉ đi kèm. Ví dụ: “Con lấy giày đây cho mẹ”.
• Ngôn ngữ “của riêng”: Trẻ có thể tự “phát minh” ra từ cho các đồ vật quen thuộc, ví dụ gọi “gâu gâu” là “gâu”.

Giai đoạn 18 – 24 tháng (Trẻ 1.5 – 2 tuổi): Ghép câu đầu tiên

Đây là giai đoạn “bùng nổ” ngôn ngữ thực sự.

• Vốn từ vựng: Tăng vọt. Đến 24 tháng, trẻ có thể biết 50 – 100 từ hoặc nhiều hơn.
• Ghép câu (Câu 2 từ): Dấu mốc quan trọng nhất của giai đoạn này là trẻ bắt đầu ghép 2 từ lại với nhau để tạo thành một ý. Ví dụ: “Mẹ bế”, “Xe đi”, “Sữa con”, “Tạm biệt”.
• Hiểu ngôn ngữ: Trẻ có thể hiểu và làm theo mệnh lệnh 2 bước đơn giản. Ví dụ: “Con nhặt bóng lên và đưa cho bố”.
• Tự gọi tên mình: Trẻ bắt đầu dùng tên mình để xưng hô.

Cột mốc 24 tháng (2 tuổi): Trẻ nói được câu 2 từ, vốn từ vựng tối thiểu 50 từ, và người quen có thể hiểu được khoảng 50% những gì trẻ nói.

Giai đoạn 2 – 3 tuổi: Phát triển hội thoại

• Vốn từ vựng: Lên đến vài trăm từ.
• Câu phức tạp: Trẻ bắt đầu nói câu 3-4 từ hoặc dài hơn. Ví dụ: “Con muốn uống sữa”, “Xe ô tô màu đỏ”.
• Hỏi câu hỏi: Giai đoạn “Tại sao?” kinh điển bắt đầu. Trẻ hỏi liên tục để tìm hiểu thế giới.
• Ngữ pháp: Bắt đầu sửu dụng đại từ (“con”, “mẹ”), thì quá khứ (“con ngã rồi”), và số nhiều.
• Rõ ràng: Đến 3 tuổi, người lạ có thể hiểu được khoảng 75% những gì trẻ nói.

Khi nào trẻ chậm nói?

“Chậm nói” là một thuật ngữ chung chỉ việc trẻ có khả năng nói kém hơn so với các bạn đồng trang lứa. Điều quan trọng là phải phân biệt giữa chậm nói đơn thuần (trẻ chỉ chậm về mặt diễn đạt nhưng vẫn hiểu tốt, và sẽ bắt kịp sau) và chậm nói do các rối loạn khác (vấn đề thính lực, rối loạn phát triển, v.v.).

Cha mẹ tuyệt đối không nên bỏ qua những “cờ đỏ” dưới đây, với tâm lý “chờ thêm” hoặc “do trẻ lười nói”. Can thiệp sớm là chìa khóa vàng.

Dấu hiệu chậm nói theo từng độ tuổi

Cờ đỏ giai đoạn 0 – 6 tháng:

• Trước 3-4 tháng: Trẻ không phản ứng với tiếng động lớn, không có biểu hiện “hóng chuyện” hay nhìn theo người nói.
• Trước 6 tháng: Trẻ không phát ra âm thanh gù gù, không bập bẹ “ba-ba”, “ma-ma”.

Cờ đỏ giai đoạn 7 – 12 tháng:

• Trước 9 tháng: Trẻ không bập bẹ, hoặc bập bẹ rất ít.
• Đến 12 tháng:
  • Không nói được bất kỳ từ đơn nào (kể cả “ba”, “mẹ” có ý nghĩa).
  • Không sử dụng cử chỉ: Không biết vẫy tay chào, không lắc đầu “không”, và đặc biệt là không biết chỉ trỏ vào vật mình muốn. (Đây là một cờ đỏ rất mạnh).
  • Không phản ứng khi được gọi tên.

Cờ đỏ giai đoạn 13 – 18 tháng:

• Đến 15 tháng: Vốn từ vựng ít hơn 3-5 từ.
• Đến 18 tháng:
  • Vốn từ vựng ít hơn 10 từ.
  • Không hiểu và làm theo các mệnh lệnh đơn giản (ví dụ: “lấy bóng”).
  • Không cố gắng bắt chước âm thanh hoặc từ ngữ.

Cờ đỏ giai đoạn 19 – 24 tháng (Trẻ 2 tuổi):

Đến 24 tháng: Đây là cột mốc quan trọng nhất để đánh giá.

• Không nói được câu 2 từ (ví dụ: “mẹ bế”, “xe chạy”).
• Vốn từ vựng ít hơn 50 từ.
• Không thể làm theo mệnh lệnh 2 bước.
• Người nhà không thể hiểu được 50% những gì trẻ nói.

Cờ đỏ giai đoạn 2 – 3 tuổi:

Đến 30 tháng (2.5 tuổi): Không nói được câu 3 từ.

Đến 3 tuổi:

• Người lạ không thể hiểu được 75% những gì trẻ nói.
• Không sử dụng đại từ (con, mẹ, bố…).
• Nói lắp, nói ngọng nghiêm trọng khiến người nghe không hiểu.

Cờ đỏ ở bất kỳ độ tuổi nào:

• Thoái lui kỹ năng: Trẻ đã từng biết bập bẹ, biết nói vài từ… nhưng đột nhiên dừng lại và mất đi kỹ năng đó.
• Không giao tiếp bằng mắt.
• Không có nhu cầu giao tiếp: Trẻ thích chơi một mình, không tương tác, không cố gắng thu hút sự chú ý của bạn bằng âm thanh hay cử chỉ.

Nguyên nhân khiến trẻ chậm nói: Không chỉ là do “lười nói”

Khi trẻ chậm nói, nhiều người lớn tuổi thường khuyên “cứ chờ đi”, “ngày xưa nó cũng thế”, hoặc “do nó lười nói thôi”. Tuy nhiên, khoa học đã chứng minh chậm nói có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân cần được can thiệp:

Vấn đề về thính giác

Đây là nguyên nhân phổ biến và cần được loại trừ đầu tiên. Nếu trẻ không nghe rõ, trẻ không thể bắt chước âm thanh và học nói. Viêm tai giữa tái đi tái lại cũng có thể gây nghe kém tạm thời hoặc vĩnh viễn.

Vấn đề về cấu trúc miệng

Các vấn đề ở vòm họng, lưỡi (như dính thắng lưỡi), hoặc cơ miệng yếu (do rối loạn vận động) có thể khiến trẻ gặp khó khăn trong việc tạo ra âm thanh, từ đó ngại nói.

Chậm nói đơn thuần

Một số trẻ (thường là bé trai) phát triển kỹ năng ngôn ngữ diễn đạt chậm hơn nhưng kỹ năng hiểu (ngôn ngữ tiếp nhận) vẫn hoàn toàn bình thường. Trẻ hiểu mọi thứ bạn nói, làm theo mệnh lệnh, chỉ trỏ… nhưng chỉ là “lười” nói. Phần lớn các trẻ này sẽ tự bắt kịp khi 3-4 tuổi.

Rối loạn phát triển

Đây là nhóm nguyên nhân nghiêm trọng và cần can thiệp sớm nhất.

• Rối loạn phổ tự kỷ (ASD): Trẻ chậm nói thường kèm theo các dấu hiệu như: không giao tiếp bằng mắt, không chơi tương tác, không chỉ trỏ, có các hành vi lặp đi lặp lại (xoay vòng, nhìn quạt quay…), và ít thể hiện cảm xúc.
• Chậm phát triển trí tuệ: Trẻ chậm ở tất cả các lĩnh vực (vận động, nhận thức) chứ không chỉ riêng ngôn ngữ.

Yếu tố môi trường và tâm lý xã hội

• Thiếu tương tác: Trẻ bị bỏ mặc, ít được bố mẹ, người thân nói chuyện, chơi đùa.
• “Bệnh” của thời đại 4.0: Trẻ tiếp xúc quá sớm và quá nhiều với thiết bị điện tử (Tivi, iPad, điện thoại). Việc xem màn hình là giao tiếp một chiều, thụ động, khiến trẻ mất đi cơ hội tương tác hai chiều (nghe – hiểu – phản hồi) với người thật.
• Song sinh hoặc có anh/chị lớn: Đôi khi trẻ song sinh tự “sáng tạo” ngôn ngữ riêng, hoặc trẻ có anh/chị lớn nói nhanh, nói hộ… khiến trẻ nhỏ không có cơ hội được nói.

Khi nào cần đưa trẻ đi khám chậm nói?

Nếu bạn đã nhận thấy con mình có bất kỳ “cờ đỏ” nào được liệt kê ở mục 3, hoặc đơn giản là bạn có “linh cảm” của người mẹ rằng có điều gì đó không ổn, hãy hành động ngay.

Các bước bạn cần thực hiện:

• Gặp bác sĩ Nhi khoa: Đây là bước đầu tiên. Bác sĩ sẽ khám tổng quát, kiểm tra các mốc phát triển khác (vận động, nhận thức) và loại trừ các vấn đề sức khỏe.
• Kiểm tra thính lực: Bác sĩ nhi có thể sẽ giới thiệu bạn đến chuyên gia thính học. Đây là bước bắt buộc để loại trừ nguyên nhân nghe kém.
• Đánh giá của chuyên gia Âm ngữ trị liệu (Speech-Language Pathologist): Đây là chuyên gia về ngôn ngữ. Họ sẽ có các bài kiểm tra chuẩn hóa để đánh giá chính xác mức độ chậm nói của trẻ, khả năng hiểu ngôn ngữ, và tìm ra nguyên nhân.
• Đánh giá của chuyên gia Tâm lý/Phát triển: Nếu nghi ngờ có liên quan đến tự kỷ hoặc chậm phát triển trí tuệ, trẻ sẽ cần được đánh giá sâu hơn để có hướng can thiệp đúng.

Can thiệp sớm là chìa khóa. Những năm đầu đời (0-3 tuổi) là “giai đoạn vàng” phát triển não bộ. Can thiệp âm ngữ trị liệu và sự hỗ trợ tích cực từ gia đình trong giai đoạn này có thể tạo ra sự khác biệt to lớn, giúp trẻ bắt kịp đà phát triển và hòa nhập tốt hơn.

Kết luận

Hành trình học nói của mỗi đứa trẻ là duy nhất. Việc “trẻ mấy tháng biết nói” có thể dao động từ 10 đến 14 tháng cho những từ đầu tiên. Điều quan trọng hơn là theo dõi toàn bộ quá trình, từ giao tiếp bằng mắt, bập bẹ, đến khả năng hiểu ngôn ngữ.

Hãy là một người đồng hành kiên nhẫn, một “huấn luyện viên” ngôn ngữ tích cực cho con bằng cách trò chuyện, đọc sách và chơi đùa. Đồng thời, hãy là một người quan sát tinh tường để nhận ra khi nào trẻ chậm nói thông qua các dấu hiệu cảnh báo. Đừng ngần ngại tìm kiếm sự giúp đỡ của chuyên gia, bởi can thiệp sớm chính là món quà tốt nhất bạn có thể mang lại cho tương lai của trẻ.

Tại Mảnh Ghép Nhỏ, đội ngũ chuyên viên tâm lý – giáo dục và giáo viên chuyên biệt sẵn sàng đồng hành cùng gia đình trong hành trình phát triển của con. Đặt lịch đánh giá phát triển miễn phí tại TP.HCM ngay hôm nay để hiểu con hơn và bắt đầu hành trình can thiệp sớm trẻ chậm nói đúng hướng.